بخش فنی یک موتورسیکلت از سیستم‌ها مختلفی مانند سیستم تعلیق، سیستم برق، سیستم ترمز، موتور و برخی سیستم‌های دیگر تشکیل شده است. اما این سیستم‌ها هریک قطعات ریز و درشتی دارند که در کنار یکدیگر وظایف یک سیستم را تکمیل می‌کنند. این قطعات هریک وظایف و اهمیت خود را در سیستم‌های مختلف برعهده دارند. گاهی بعضی از آنها از چنان اهمیت و نقش حیاتی‌ای برخوردارند که می‌توان آنها را به خودی خود مانند یک سیستم مورد بررسی قرار داد. این قطعات در صورت سلامت، صحت عملکرد کل سیستم‌های فنی موتورسیکلت را به همراه دارند و در صورت هرگونه نقصی می‌توانند کارایی تمام آن سیستم‌ها را تحت تاثیر قرار دهند. یکی از این قطعات کمک‌فنر موتورسیکلت است که می‌تواند رانندگی با یک موتورسیکلت را به تجربه‌ای لذت‌بخش یا خاطره‌ای تلخ تبدیل کند. با هم در باشگاه موتورسواران ایران این قطعه خاص و مهم را بیشتر بررسی می‌کنیم.
عناوین این مطلب
- کمک‌فنر موتورسیکلت چیست؟
- کارکرد کمک‌فنر موتورسیکلت و وظایف آن
- آشنایی با اجزای کمک فنر
- نحوه عملکرد کمک‌فنر
- نواع کمک‌فنر موتورسیکلت
- علائم خرابی کمک‌فنر
- عوامل موثر در افزایش طول عمر کمک فنر
کمک‌فنر موتورسیکلت چیست؟
کمک‌فنر موتورسیکلت یکی از اصلی‌ترین قطعات سیستم تعلیق محسوب می‌شود و در دریافت و دفع ارتعاشات ناشی از عبور موتورسیکلت از سطوح ناهموار نقش موثری ایفا می‌کند. کمک‌فنرها آسایش و راحتی راننده و سرنشینان را درون کابین فراهم می‌کنند و رانندگی در سطوح ناهموار را ممکن. بدون حضور آنها رانندگی در جاده‌هایی که پستی و بلندی زیاد دارند تقریبا غیرممکن است.
این قطعه که در کنار فنرها به کمک آنها آمده و وظیفه‌یشان را تکمیل می‌کند، در نزدیکی هر چرخ نصب می‌شود. طول این وسیله مکانیکی که در واقع وظیفه میرا کردن نوسانات فنر موتورسیکلت را برعهده دارد بر اثر تحریکات و حرکات فنر کوتاه و بلند می‌شود. این کار منجر به تبدیل انرژی حرکتی ناشی از رها شدن انرژی پتانسیل فنر به انرژی گرمایی و تخلیه آن می‌شود. اگر انرژی فنرها تخلیه نشود موتورسیکلت با شدت زیاد دچار نوسان‌های رفت و برگشتی خواهد شد. یک سر کمک‌فنر به شاسی و سر دیگر آن به طبق یا اکسل اتومبیل متصل است. این قطعه به صورت موازی با فنر در سیستم تعلیق قرار میگیرد و هنگام انقباض فنر با آن جمع شده اما هنگام برگشت در برابر نیروی فنر مقاومت کرده و با کندی باز می‌شود.
کارکرد کمک‌فنر موتورسیکلت و وظایف آن
کمک‌فنر زمانی که در شرایط مناسب قرار داشته و درست جاسازی شده باشد می‌تواند در طول دو سیکل رفت و آمد فنر را کنترل کرده و نوسانات و ارتعاشات موتورسیکلت را تعدیل نماید. همزمان وزن وارد شده بر چرخ‌ها را متوازن کرده و چسبندگی آنها را به جاده حفظ کند و تنظیم آنها را در وضعیت ایده‌آلشان حفظ خواهد کرد. در صورت عدم وجود این قطعه، نوسان ناشی از فشرده شدن فنر از بین نمی‌رود و به بدنه و سایر قطعات منقل می‌شود. این انتقال موتورسیکلت را از جا بلند کرده و با شتاب به بالا پرتاب می‌کند. در نتیجه چرخ‌ها از سطح جاده بلند شده و موتورسیکلت تعادل خود را از دست می‌دهد. با این اتفاق کابین دچار ارتعاشات آزاردهنده و ناخوشایند شده و گاهی برهم خوردن تعادل موتورسیکلت در حدی است که می‌تواند خطراتی را به دلیل خارج شدن کنترل آن از دست راننده به دنبال داشته باشد.
همچنین وارد آمدن نیروی فنر بر قطعات دیگر موتورسیکلت نظیر موتور و بخش‌های مختلف سیستم تعلیق می‌تواند به آنها آسیب‌هایی جدی وارد کند. بنابراین کمک‌فنر علاوه بر تامین آسایش سرنشینان، خطرات تصادفات احتمالی را کاهش داده و از استهلاک و خرابی قطعات دیگر موتورسیکلت نیز جلوگیری می‌کند. بر این اساس وظایف کمک فنر را به این صورت می‌توان لیست کرد؛
– جلوگیری از جهش چرخ موتورسیکلت در ناهمواری‌ها
– ممانعت از انحراف و کج شدن موتورسیکلت در پیچ‌های تند
– جلوگیری از کله زدن موتورسیکلت و تکان شدید رو به جلوی آن هنگام ترمزهای ناگهانی
– پیشگیری از پایین آمدن عقب موتورسیکلت در هنگام شتابگیری
به طور کلی کمک‌فنر هنگام باز و جمع شدن فنر از حرکت سریع آن پیشگیری می‌کند و به این ترتیب مانع حرکات ارتجاعی موتورسیکلت می‌شود.
آشنایی با اجزای کمک فنر
کمک فنر در ظاهر استوانه‌ای عموما فلزی است که از قطعات مختلفی تشکیل شده است. این قطعه که در واقع پمپی سیال است دارای اجزایی درونی و بیرونی است. برای درک کامل و بهتر نحوه عملکرد این قطعه بهتر است که اجزای آن را کامل بشناسیم. این اجزا عبارتند از:
ضربه گیر: خاصیت ارتجاعی دارد و مانع انتقال ضربات به میل کمک می‌شود. گاهی خود در یک محفظه فلزی دیگر قرار میگیرد.
میل کمک: میله‌ای فولادی که در وسط محفظه سیال قرار میگیرد و از پیستون عبور می‌کند. این میله که میل پیستون کمک فنر نیز نامیده می‌شود در بالا به توپی وصل است.
پایه کمک: قسمت پایین محفظه سیال تعبیه شده و هنگام جمع شدن کمک فنر مانع از برخورد میل کمک به کف محفظه می‌شود.
سوپاپ: سوراخ‌های کف پیستون هستند که سیال از این سوراخ‌ها بین محفظه بالایی و پایینی سیال تردد دارد.
توپی سر کمک: بخشی بیرون از بدنه و حفاظ ضربه‌گیر است و در بالای کمک‌فنر بوده که برای اتصال آن به شاسی به کار می‌رود.
پیستون: محفظه سیال به دو قسمت پایینی و بالایی تقسیم می‌شود. پیستون بین این دو قسمت قرار میگیرد.
محفظه سیال: محفظه‌ای که سیال کمک‌فنر را در خود جای می‌دهد. قسمت پایینی آن درون قسمت بالایی حرکت می‌کند و بالا و پایین می‌رود.
ماده سیال: این ماده به دو صورت گاز و یا مایع استفاده می‌شود.
بخش بیرونی و ظاهری کمک فنر ممکن است اشکال متفاوتی داشته باشند اما اجزای داخلی عموما به همین شکل هستند.
نحوه عملکرد کمک‌فنر
هنگام رانندگی و عبور از ناهمواری‌ها، اولین سطح تماس موتورسیکلت با جاده یعنی چرخ‌های موتورسیکلت است که تحت تاثیر قرار گرفته و دچار ارتعاشاتی شدید یا خفیف بسته به شرایط و بزرگی دست‌انداز می‌شوند. این ارتعاشات به فنر منتقل و منجر به فشرده و رها شدن آن می‌شود. انرژی حاصل از این تغییر در فنر از طریق توپی سر کمک فنر، به آن منتقل میگردد، سپس به میل کمک که به توپی وصل است و از طریق آن به پیستون کمک‌فنر منتقل می‌شود. پیستون با دریافت این ضربات و انرژی آنها، سیال (که به طور معمولا روغن است) را متراکم و فشرده می‌کند. هر چند میزان این تراکم به دلیل خاصیت تراکم ناپذیر سیال خیلی زیاد نیست اما همین مقدار کم نیز تا حدی شدت ضربه را کاهش می‌دهد. برای بهبود عملکرد کمک‌فنر، سیال بین دو بخش بالایی و پایینی محفظه سیال، حرکتی کنترل شده دارد. این حرکت که به سختی انجام می‌شود از سوپاپ‌های پیستون صورت میگیرد و بخش بیشتری از نیرو را به خود جذب و به گرما تبدیل می‌کند. از آنجا که سوپاپ‌ها ریز هستند مقدار روغن جاری در بین دو قسمت محفظه کم و عبور آنها چندان راحت نیست. این عبور سخت فشار ناشی از بالا و پایین رفتن پیستون را تا حد زیادی دفع و شدت حرکات میل کمک و پیستون و در ادامه کل مجموعه کمک فنر و فنر را کنترل می‌کند. این فرایند کاهش فشار ضربات به بدنه و به تبع آن به سرنشینان را در پی دارد.
در توضیحی دقیق‌تر حرکت کمک فنر به دو صورت تراکمی و انبساطی صورت میگیرد که این دو حالت بر مبنای حرکت پیستون آن مشخص می‌شود. به این ترتیب که هنگام پایین رفتن پیستون در اثر نیروی وارد شده به آن از سوی میل کمک، سیال که زیر پیستون قرار گرفته، متراکم می‌شود و سیکل یا حرکت تراکمی کمک فنر صورت میگیرد. اما در حرکت و یا سیکل انبساطی عکس این حرکت اتفاق می‌افتد. یعنی پیستون به سمت بالای محفظه سیال حرکت کرده و سیال در بالای آن متراکم می‌شود. عموما مقاومت در طول سیکل انبساطی بیش از سیکل تراکمی است. بنابراین نتیجه می‌گیریم که سیکل تراکمی وزن نامعلق موتورسیکلت را کنترل و سیکل انبساطی کنترل وزن معلق آن را بر عهده دارد. میزان مقاومت کمک فنر در برابر نیروی فنر به دو عامل زیر بستگی دارد:
۱. تعداد و سایز سوپاپ‌ها
۲. شدت و تعداد دستاندازهای جاده (سرعت سیستم تعلیق)
البته این ساده‌ترین عملکرد کمک‌فنر موتورسیکلت است که مربوط به ساده‌ترین ساختمان آنها می‌شود. امروزه کمک‌فنرها نسبت به سرعت سیستم تعلیق به شکلی واکنش نشان می‌دهند که در جاده‌های پر دست انداز‌تر مقاوم‌تر هستند و در مسیرهای هموار مقاومت‌شان کاهش می‌یابد. این عملکرد بیش از پیش نرمی و راحتی رانندگی و سواری را تامین می‌کند. کیفیت این عملکرد در انواع کمک‌فنر موتورسیکلت متفاوت است.
انواع کمک‌فنر موتورسیکلت
کمک فنرها انواع مختلفی دارند با تنظیم‌های مشخص که این تنظیمات با توجه به وزن و اندازه موتورسیکلت تغییر می‌کند. یعنی با توجه به این تنظیمات که کمک‌فنر را نرم‌تر یا خشک‌تر می‌کند و شرایط موتورسیکلت کمک‌فنر مناسب آن انتخاب می‌شود. به عنوان مثال، کمک فنرهای موتورسیکلتهای باری و سنگین مثل وانت‌ها، به دلیل تحمل وزن زیاد، سفت‌تر انتخاب می‌شوند اما کمک‌فنرهای سواری‌های شهری، معمولا نرم‌تر هستند تا راحتی سرنشینان و راننده را تامین کنند. انواع کمک‌فنر عبارتند از:
-
کمک‌فنر هیدرولیکی یا روغنی
نوعی از کمک فنرها، که ساده‌ترین هستند یک محفظه سیلندر مانند پر از روغن دارند که یک پیستون متحرک درون آن تعبیه می‌شود. پس از وارد شدن این نیرو به پیستون، روغن درون سیلندر از سوراخ‌های محدود روی پیستون عبور می‌کند. این حرکت باعث می‌شود که هنگام حرکت پیستون مقاومت زیادی ایجاد شود و در نتیجه پیستون به آهستگی حرکت کرده و نوسانات را از بین ببرد. ضریب میرایی و دفع ارتعاشات در این نوع کمک‌فنر با تعداد و اندازه سوراخ‌های پیستون نسبت عکس دارد. به این ترتیب که کمتر بودن و کوچک‌تر بودن سوپاپ‌ها درصد میرایی کمک‌فنر را بالا می‌برد و بالعکس.
-
کمک‌فنر تلسکوپی
این نوع کمک که مدلی از کمک فنرهای روغنی است سوراخ‌هایی با اندازه‌های متفاوت روی پیستون دارد و از آنها در مواقع مختلف استفاده می‌کند. به این ترتیب که روغن در زمان خروج از پیستون از سوراخ‌های بزرگتر خارج می‌شود ولی هنگام باز شدن کمک‌فنر از سوراخ‌های کوچک‌تر عبور می‌کند. این کار باعث می‌شود که هنگام جمع شدن فنر مقاومت کمک کمتر باشد اما هنگام باز شدن با مقاومت بیشتر آن مواجه شود. این کار باعث می‌شود که کمک با جمع شدن راحت‌تر ضربه را از ابتدا به خوبی جذب کند ولی هنگام باز شدن به دلیل مقاومت موجود دفع به کندی صورت گرفته و نوسانات کاملا کنترل شود.
بنابراین در این نوع کمک‌فنر دو نوع سوپاپ رفت و برگشت داریم که سوپاپ‌های برگشت برای سخت‌تر کردن کار عبور سیال، گذرگاه‌های نگهدارنده‌ای دارند که روی دیسک این سوپاپ‌ها تعبیه می‌شود. این دیسک با یک فنر روی سوپاپ‌های پیستون سوار می‌شود. این فنر هنگام عبور روغن از بالا در اثر فشار باز می‌شود و دیسک از جای خود بلند و محفظه‌های نگهدارنده از سوپاپ‌ها جدا می‌گردند، در نتیجه روغن به راحتی از سوراخ‌ها عبور می‌کند اما در مسیر برگشت، فنر بسته شده و دیسک در جای خود قرار میگیرد و محفظه‌های نگهدارنده به انجام وظیفه خود می‌پردازند.
البته نوع دیگری از کمک های تلسکوپی وجود دارند که عملکرد بهتری داشته و بیشتر در موتورسیکلت های با کیفیت استفاده میگردد و این کمک فنرها به کمک فنر معکوس معروف هستند و در اصل ادغامی از دو کمک فنر تلسکوپی در یک کمک فنر هستند
-
کمک‌فنر هیدرو استاتیکی
این نوع کمک‌فنر نیز که از انواع روغنی است. در محفظه روغن یک کیسه لاستیکی از گاز نیتروژن فشرده دارد. این گاز برای جلوگیری از هوا گرفتن روغن و کف کردن آن هنگام ورود به محفظه پایینی سیلندر روغن استفاده می‌شود و برای جلوگیری از اختلاط آن با روغن، درون یک کیسه قرار داده می‌شود.
-
کمک‌فنر بادی-گازی
در این نوع کمک‌فنر سیلندرهای سیال آب‌بندی شده و سیال روغن جای خود را به گاز می‌دهد. این کمک‌ها عمدتا یک کمپرسور هوا دارند که هوای فشرده درون سیلندر را تامین می‌کند. سوپاپ‌های پیستون نیز که برای عبور روغن تعبیه شده بودند، تبدیل به سوپاپ‌های گازی می‌شوند و ورود و خروج هوا را کنترل می‌کنند. مزیت این کمک‌فنرها نسبت به مدل هیدرولیکی انتقال سریعتر حرارت است.
-
کمک‌فنرهای قابل تنظیم یا مغناطیسی
این کمک‌فنرها سنسورهایی دارند که ضریب میرایی آنها را با توجه به شرایط تنظیم می‌کند. به این ترتیب که اطلاعاتی نظیر سرعت، شتاب و نیروهای وارد شده بر موتورسیکلت را دریافت، بررسی و پردازش می‌کند، سپس براساس آنها باز و بسته شدن و شرایط سوپاپ‌های ورودی و خروجی را پردازش می‌کند. به این ترتیب با تنظیم ورود و خروج هوا یا روغن در فشارهای مختلف، نرمی موتورسیکلت در شرایط متفاوت جاده‌ای کمترین تغییر را خواهد داشت و بیشترین ثبات را در رانندگی خواهیم دید. تغییر شرایط سفتی فنر توسط سنسورهای این کمک‌فنر در کمتر از نیم‌ثانیه صورت میگیرد.
-
کمک‌فنرهای اهرمی
در این نوع، میل کمک جای خود را به یک اهرم داده و این اهرم منتقل کننده نیروی فنر به داخل کمک است. به این ترتیب با تحریک اهرم، پیستون به یک سمت سیلندر رفته و روغن در سمت دیگر جریان می‌یابد. حرکت این اهرم و به دنبالش حرکت پیستون به نحوی است که روغن هنگام رفت از سوراخ‌های بزرگتر عبور می‌کند و هنگام برگشت از سوراخ‌های ریزتر می‌گذرد.
علائم خرابی کمک‌فنر
از آنجا که کمک فنر به صورت مداوم در معرض فشار وزن موتورسیکلت و ضربات ناشی از حرکت آن روی سطوح ناهموار است در بین قطعاتی قرار میگیرد که امکان استهلاک‌شان بالا است و عمر مفید مشخصی دارند. احتمال خرابی کمک‌فنر بسیار زیاد است و پیشتر گفته شد که خرابی آن می‌تواند منجر به آسیب به دیگر قطعات سیستم تعلیق شود. بنابراین باید نسبت به خرابی آن هشیار بود و دقت لازم را به خرج داد. بنابراین برخی از نشانه‌های خرابی کمک فنر را بررسی می‌کنیم:
– نشت و خروج روغن از کمک فنر به شکلی محسوس. این مشکل گاهی تا حدی پیش می‌رود که روغن از کمک چکه می‌کند در این صورت کمک‌فنر حتما باید تعویض شود.
– نوسان و ارتعاش بالا و پایین رفتن نا‌معقول و نامعمول موتورسیکلت در جاده‌های ناهموار.
– پیچیدن بیش از حد موتورسیکلت در پیچ‌ها به نحوی که کنترل موتورسیکلت توسط راننده به سختی صورت گیرد.
– ضربه شدید موتورسیکلت رو به جلو یا به اصطلاح کله کردن و شیرجه رفتن موتورسیکلت در ترمزهای ناگهانی.
– شنیدن صداهای بیش از اندازه و نامعمول از سیستم تعلیق هنگام شتاب گرفتن، ترمز کردن و یا عبور از سطوح ناهموار جاده.
– فرسودگی تایرها زودتر از موعد به طوری که ظاهری جویده‌شده پیدا کنند می‌تواند علامت نقص در عملکرد کمک فنرها باشد.
– بالا و پایین رفتن و نوسان بی‌دلیل چرخ‌ها روی جاده که تعمیرکاران اصطلاحا به آن رقصیدن چرخ می‌گویند.
– لرزش در چرخ‌های جلو هنگام حرکت‌های نرم و آرام.
– کشیده شدن موتورسیکلت به یک سمت هنگام رانندگی در جاده‌های مستقیم و بدون پیچ و خم.
لازم به ذکر است برخی از این مشکلات و علائم می‌تواند با نقص عملکرد بخش‌های دیگر سیستم تعلیق نیز مرتبط باشد. بنابراین برای تشخیص صحیح باید به کمک گرفتن از یک تعمیرکار ماهر و استفاده از تجربه و نظر کارشناسی او است.
عوامل موثر در افزایش طول عمر کمک فنر
از آنجا که سلامت کمک‌فنر برای موتورسیکلت بسیار مهم است و معمولا تعمیر و تعویض آن کاری پرهزینه، بنابراین بهتر است سعی در افزایش طول عمر آن داشته باشیم. برای رسیدن به این هدف باید از انجام برخی کارها اجتناب و برخی نکات را رعایت کرد. مواردی مانند:
۱. ترمزهای ناگهانی و شدید اصولا برای موتورسیکلت بخصوص قطعات سیستم تعلیق مضراتی به همراه دارد. این ترمزها فشار وارده بر کمک‌فنرها را مضاعف کرده و موجب مستهلک شدن آنها می‌شود. بنابراین برای افزایش طول عمر کمک‌فنر موتورسیکلت باید از انجام این کار تا جای ممکن اجتناب کرد.
۲. تنظیم چرخ‌ها و باد آنها می‌تواند در چسبندگی‌شان به جاده موثر باشد. همین امر به کمک‌فنر در انجام وظایفش کمک می‌کند. چرا که بالانس کردن دوره‌ای آنها کاهش ارتعاشات و ضربه‌های ناخواسته به موتورسیکلت را به همراه دارد.
۳. روغن و گریس‌کاری به موقع اجزای سیستم تعلیق مانند سیبک‌ها ضمن تسهیل کار کمک‌فنر فشار وارد بر آن را کاهش می‌دهد.
۴. تعویض به موقع لاستیک‌های مستهلک و خورده شده. تعویض نکردن این لاستیک‌ها باعث افزایش ضربات ناشی از دست‌اندازها، پستی‌ها و بلندی‌های جاده می‌شود که به کمک‌فنر فشار بیشتری وارد می‌کند.
۵. تحمل وزن بیش از حد توان کمک‌فنر می‌تواند موجب آسیب جدی به آن شود. بنابراین باید از تحمیل بار بیش از حد توان موتورسیکلت و کمک‌فنر بر آنها خودداری کرد و از رانندگی با موتورسیکلت در حالت سنگینی زیاد اجتناب ورزید.
۶. رانندگی در جاده‌ها و مسیرهای بسیار ناهموار با پستی بلندی‌های زیاد و دستاندازهای بزرگ بدون شک کار کمک‌فنر را بسیار زیاد می‌کند و فشار و ضربات روی آن را افزایش می‌دهد. بهتر است در صورتی که لزومی به عبور مداوم از چنین مسیرهایی نیست از این کار اجتناب شود. در صورت اجبار به رفت و آمد و تردد در این مسیرها نسبت به سرویس‌های دوره‌ای کمک کننده به کمک‌فنرها دقت بیشتری شود.
در آخر باید اضافه کرد در صورت نیاز به تعویض یک کمک‌فنر در عقب یا جلوی موتورسیکلت بهتر است کمک دیگر همان محور نیز تعویض شود. چرا که نواقص و ضعف عملکرد کمک‌فنر کارکرده منجر به خرابی و تضعیف کمک‌فنر نو می‌شود.
منبع: باشگاه موتور سواران ایران
